Përqindja e grave në Kosovë që punojnë në bujqësi dhe agrobiznes, është afërsisht sa e burrave, por rezultatet e punës së tyre janë pak të evidentuara, sepse punësimi i tyre në këtë fushë nuk formalizohet.
Havushe Bunjaku, e cila udhëheq biznesin “Agro medicine” në Prishtinë, thotë se janë vetë gratë ato që, në shumicën e rasteve, nuk pranojnë t’i deklarojnë tatimet.
“Bujqësia është punë sezonale, nuk është punë e rregullt. Ato gra… familja e tyre është nën asistencë sociale dhe nga frika se u ndërpritet asistenca sociale, hezitojnë ta formalizojnë punën që e kryejnë për një kohë të caktuar”, thotë Bunjaku, biznesi i së cilës merret me grumbullimin, përpunimin dhe shpërndarjen e bimëve medicinale aromatike.
“Gratë janë gjysma e fuqisë punëtore në bujqësi”
Makbule Hyseni, nga organizata EcoKosWomen, e cila është pjesë e Rrjetit të Grave të Kosovës, thotë se bazuar në të dhënat e Agjencisë së Statistikave të Kosovës (ASK), rreth 62% e popullsisë së Kosovës jeton në zona rurale. Sipas saj, popullsia në këto zona merret me punë bujqësore në mënyrë të përhershme ose të pjesshme. Në këtë kontekst, shton ajo, angazhimi në bujqësi i grave është shumë më i madh sesa që e paraqesin statistikat.
Të dhënat e ASK-së për vitin 2020, që kanë dalë nga Anketa e Ekonomive Shtëpiake Bujqësore, tregojnë se 270.181 persona janë të angazhuar në bujqësi. Ky numër përbën 15.5% të popullsisë së përgjithshme të Kosovës.
“Nga ky numër, gratë përbëjnë 49 % të fuqisë punëtore në bujqësi, ndërsa 51% janë burra”, thotë Hyseni.
“Afërsisht, 5.5% e burrave janë të punësuar – flasim në aspektin e formalitetit, me kontrata. Ndërkaq, 4.6% [e grave] janë të legalizuara ose të normalizuara si punëtore të angazhuara në bujqësi”, shton ajo.
Nga formalizimi te përfitimi i subvencioneve
Formalizimi i punës në bujqësi u hap grave shtigje që mundësojnë subvencionime nga ana e shtetit për projekte të caktuara, thotë Emine Kelmendi, drejtuese e Njësisë për të drejtat e njeriut dhe mbrojtje nga diskriminimi në kuadër të Ministrisë së Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural në Kosovë.
“Nëse iu referohemi të dhënave për subvencione, për vitin që shkoi [2022], gra përfituese kanë qenë 5% apo gjithsej 1.325 gra fermere. Nuk jemi të kënaqur. Por, megjithatë, jemi të kënaqur për shkak se kjo përqindje ka dalë prej numrit të grave që kanë konkurruar. Ndërkaq, te grantet, për periudhën e kaluar, të dhënat e fundit na tregojnë se kemi mbi 50 projekte për të cilat kanë aplikuar gratë dhe kanë përfituar”, thotë Kelmendi.
Sipas saj, numri i grave që do të përfitonin nga subvencionet për punën e tyre në bujqësi, do të ishte shumë më i lartë, në rast se ato do ta kishin të rregulluar çështjen e trashëgimisë së pronës.
Pronësia ose bashkëpronësia e tokës është ndër kriteret për subvencionim dhe marrje të granteve për bujqësi.
Shumica e tokave bujqësore në Kosovë janë në pronësi të burrave.
Barriera nga mospasja e pronës
Makbule Hyseni, nga organizata EcoKosWomen, thotë se mospasja e tokës së trashëguar në pronësi ose në bashkëpronësi nga ana e grave, është ndër arsyet që punësimi i tyre në bujqësi – në shumë raste – mbetet joformal. Kjo, sipas saj, u shkakton probleme edhe grave që i kanë bizneset e legalizuara.
“Vajzës nuk i ndahet trashëgimia ose toka. Pastaj, edhe në martesë, nuk i është dhënë ndonjë tokë në emër të saj. Kjo paraqet problem shumë të madh, sidomos për gruan në bujqësi – bujqësia zhvillohet në tokë – por edhe për bizneset e grave”.
“Nëse dëshiron të qaset në financa – që është problemi më i madh i grave, për shkak se nuk kanë ndonjë burim të të ardhurave për ta zhvilluar [biznesin] – atëherë qasja në fonde të ndryshme, kredi, projekte të ndryshme, [bëhet problematike] për shkak të mospasjes së pronësisë së tokës, në emër të tyre”, thotë Hyseni.
Havushe Bunjaku thotë se mungesa e tokës nën pronësinë e saj ose të përbashkët me bashkëshortin, është ndër pengesat kryesore për zhvillimin e biznesit.
Ajo thotë se toka të cilën e shfrytëzon për punën e saj, është marrë me qira, por se nuk është e noterizuar, për shkak se pronari nuk e ka pranuar një gjë të tillë.
“Unë nuk kam tokë, e gjitha është në emër të burrit. Unë as nuk kam trashëguar dhe as nuk kam tokë tash. Te Ministria e Bujqësisë, unë asnjëherë nuk mund të marr grant, sepse ne e kemi vetëm një shtëpi. Do të thotë, nuk kemi tokë të mjaftueshme për të aplikuar për të marrë qoftë subvencione, qoftë grante që zhvillohen me partneritet”.
“Besoj se gjërat do të shkonin ndryshe [po të kisha tokë në pronësinë time]. Ndoshta do të kisha ndërtuar një fabrikë më moderne, do të përfitoja grante dhe do ta rrisja biznesin më shumë”, thotë Bunjaku.
Emine Kelmendi, nga Ministria e Bujqësisë, thotë se ky institucion po bën përpjekje për të krijuar politika që kriteret për mbështetje financiare për qytetarët e punësuar në bujqësi, e në veçanti për gratë, të jenë më afirmative dhe më lehtë të zbatueshme.
Çështja e pronësisë, sipas saj, mbetet një problem, me të cilin duhet të merren jo vetëm institucionet, por e tërë shoqëria.
“Te çështja e pronës duhet të punojmë bashkë. Duke e ditur se është e shenjtë prona, fillimisht në familje, mes gruas dhe bashkëshortit duhet të nisë ajo faza e mirëkuptimit, që fuqizimi të bëhet në mënyrë të barabartë”, thotë Kelmendi.
Sipas të dhënave të organizatës EcoKosWomen, vetëm rreth 17 për qind e pronave të paluajtshme në Kosovë janë të regjistruara në emër të grave. Por, aktualisht, nuk ka ndonjë të dhënë që specifikon se sa është numri i pronave mbi toka bujqësore në emër të grave, shkruan REL.
Sipas zyrtarëve të Ministrisë së Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, 1.325 gratë fermere që kanë përfituar subvencionet gjatë vitit 2022, janë bashkëpronare të tokave bujqësore.
