Shkruan: Blerim Valla
Me rastin e 111- vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë, Shoqata e Intelektualëve “Jakova” nga Gjakova, dhe në 80-vjetorin e lindjes së Dr. Sefedin Fetiut (1943-2000), kujtoi jetën, punën dhe veprimtarinë e tij si studiues, kritik letrar dhe shkrimtar.
23 vjet më parë, më 19 maj të vitit 2000, u nda nga jeta njëri prej shkrimtarëve që la gjurmë të rëndësishme në zhvillimin e romanit shqiptar, kritiku e studiuesi me qasje të dalluar kërkimore në fushën e dijes, atdhetari dhe veprimtari i madh i çështjes kombëtare (i Lëvizjes për Bashkimin të Shqiptarëve) Sefedin Fetiu, ish-punëtorë shkencor në Institutin Albanologjisë në Prishtinë dhe i cili në forma të ndryshme gjithë jetën ia kushtoi letërsisë, kritikës letrare por edhe luftës për çlirim dhe pavarësi të Kosovës.
Në hapje të kësaj akademie Dr.Ruzhdi Sefa, kryetari i shoqatës së Intelektualëve “Jakova” në emër të shoqatës ndau një mirënjohje pas vdekjes, për Dr. Sefedin Fetiun.
Në emër të familjes Fetiu foli djali i Sefedin Fetiut, aktori Nëntor Fetiu, i cili falenderoj shoqatën, kryetarin e shoqatës Sefa dhe të gjithë të pranishmit për organizimin e kësaj akademie përkujtimore, si dhe për ndarjen e mirënjohjes pas vdekjes për babain e tij.
Për të folur dhe ndriçuar figurën, personalitetin dhe veprën e Dr. Sefedin Fetiut, organizatori kishte ftuar tre panelist studiuesin Dr. Arben Hoxha, shkrimtarin dhe kritikun e letërsisë Mr.Kadrush Radogoshi, si dhe shkrimtaren e studiuesen Dr. Resmije Kryeziun, bashkëpunëtore e Sefedin Fetiut në Institutin Albanologjik të Prishtinës.
Kurse aktorja e njohur e Teatrit të Gjakovës Myrvete Kurtishi, para të pranishmëve lexoi poezi dhe fragmente të zgjedhura nga romanet e S.Fetiut.
Dr. Arben Hoxha, në fjalën e tij foli për kontributin e Sefedin Fetiut si krijues e studiues në shkencën letrare shqiptare, pra për rëndësin e veprës së tij. Duke treguar se cili ishte kontributi moral, epistemologjk në të cilën shfaqet si studiues Sefedin Fetiu i shtruar në rrafshin diakronik të zhvillimit të shkencës letrare shqiptare, Hoxha theksoi se “Nga pas lufta e dytë botërore ekzistojnë 3 paradigma. Paradigma pozitiviste, Paradigma intergraliste dhe Paradigma individualiste. Paradigma e parë konsideron që fakti është vlerë, pra nuk ka dallim, njësohet autori me personazhin. Paradigma integraliste konsideron që vepra letrare është e kushtëzuar, ata e shohin veprën letrare zgjatim të sistemeve tjerë të komunikimit, siç ishte sistemi social, politik dhe ideologjik etj. Ndërsa, Paradigma individuale themelues i së cilës është akademik Rexhep Qosja, thotë; që vepra letrare është në marrëdhenie, raport me sistemet tjera të komunikimit mirëpo, e ka autoritetin e vet dhe çasje individualiste, i cili thotë që objekti nuk ekziston, janë entitetet mendore që përcaktojnë vlerën jashtë nesh. Sefedin Fetiu, nuk i përmbahej asnjë paradigme. Në vitin 1977, në veprën e tij të niohur “Poetika e romanit shqipta” ai e fut konceptin e vet të poetikës, i cili në atë kohë nuk është dëgjuar si konceptj. Ai në studimin e vet e përfshin pikëpamje progresiviste si teori e njohjes. Që do të thotë; ai nuk mjaftohet vetëm me gjërat që janë realizuar në një moment të caktuar por, ai është i interesuar të shihen vlerat, qëndrueshmërin e vlerës, efektet e këtyre vlerave në vitalizimin e qenies shqiptare” , tha mes tjerash A. Hoxha.
Më pas fjalën e mori Dr. Resmije Kryeziu e cila në fjalën e saj potencoi se politikat shfarosëse të Jugosllavisë, Serbisë ndaj popullit shqiptar, gjithmon kishte qëllim të thente kurrizin shqiptar. Gjenerata të tëra u rebeluan kunder pushtueseve. Burgje të shumta ishin mbushur me të rinj shqiptar. Njëri prej tyre ishte edhe i riu Sefedin Fetiu shkrimtar, studiues që edhe jetën e vet do ta jepte për çeshtjen e kombit. Në vazhdim profesoresha Resmije Kryeziu shpalosi marredheniet e bashkepunimit me Sefedin Fetiu me ardhjen e tij në Institutin Albanologjik. Ai kishte një “Njerëzorja e tij më ka ndihnuar shumë, sidomos pas burgosjes të burrit tim Ekrem Kryeziut. Për dallim nga miq tjerë të cilët nuk kanë komunikuar Sefedini po thuaj çdo ditë vinte të më vizitonte. Ai ka qenë siç thotë fjala popullore: Miku i mirë në ditë vështira. Këtë çasje të guximit e vërteton që nga vitet e adolshencës kur ju bashkëngjit lëvizjes patriotike kunder jugosllavisë në kuadër të atdhetarëve të Gjakovës. Fati i jetës ishte që ai mos ti shijoj frytet e jetes por, edhe të shkencë e leteresi sepse, sëmundja e goditi në moshën më të mirë”, përfundoi mes tjerash dr. Kryeziu.
Kurse folësi i fundit në këtë akademi ishte shkrimtarit dhe kritiku i letërsisë Mr.Kadrush Radogoshi i cili e filloi ekspozeun e tij me këto fjalë: “Sefedin Fetiu në radhë të parë, ishte intelektual apo “enciklopedi që ecën”, siç e pat quajtur Konicën, poeti i shquar freng dhe botëror Gijom Apoliner e pastaj ishte studiues letërsie dhe prozator. Formimi i tij intelektual vazhdonte me njohuritë e gjera dhe të thella historiko-letrare dhe teoriko-estetike, por nuk përfundonte vetëm me kaq, vazhdonte me njohjen e thellë të historisë botërore e sidomos asaj kombëtare, me njohjen e psikologjisë së personalitetit dhe asaj sociale, me njohjen e antropologjisë sociale, të flozofisë antike dhe moderne e të sociologjisë. Metaforikisht Sefedin Fetiun do ta quaja Njeriu-Libër. Për fat të keq, ky njeri-libër, pak pasi doktoroi në letërsi dhe pritej një veprimtari shkencore e letrare së paku tridhjetë apo dyzetvjeçare, u sëmurë rëndë nga insuficienca renale dhe përfundoi në dializë. Megjithatë ai la gjurmë të pashlyeshme në letrat shqipe”.
Mr. Radogoshi me pas si objekt interpretimi pati romanin e njohur të S. Fetiut “Në humbëtirat e kohës”, i botuar 43 vjet më parë, më 1980 dhe i cili sipas Radogoshit është romani më i mirë në letërsinë shqipe. Ai tha se “Sefedin Fetiu, në këtë roman e redukton idenë kryesore të romanit të tij në tri fjalë: në dy emra të përgjithshëm (humbëtirë në shumës dhe kohë) të prirë nga parafjala “Në” për ta krijuar titullin e romanit. Humbëtirat në kuptimin vendor identifikohen me kasabën, e cila nuk është ndonjë vend fiktiv, por në bazë të mikrotoponimeve dhe figurave njerëzore të njohura historikisht, kuptohet se fjala është për Gjakovën. Autori ka krijuar edhe dy kronotope tjera dhe ato janë Malësia e Gjakovës dhe Burgu i Diar Bekirit në Turqi. Emri i dytë i titullit “e kohës” sugjeron dimensionin kohor apo kohën në të cilën ndodhin ngjarjet. Në bazë të ngjarjeve dhe pjesëmarrësve në to, të cilët janë figura më të njohura historike si Sylë Vokshi, Haxhi Zeka, Ahmet Koronica, po edhe Bajrush Daklani (një deminutiv përkdhelie për Bajram Daklanin), Ali Bungu, Mon Dushmoni etj. Kuptohet lehtë se është koha e pas rënies së Lidhjes së Prizrenit në vitin 1881e gjykimit në vitit 1885 e tutje dhe terrorit të ushtruar mbi popullsinë vendase nga ushtria osmane.
Narratori në këtë roman është personazhi kryesor Ferid Seferi, (që në fakt është vet Sefedin Fetiu) një mësues i medresës në Kasaba, i cili ka mbajtur shënime për ngjarjet, që kanë ndodhur në pesë-gjashtë vitet e pas rënies së Lidhjes së Prizrenit. Kjo ngjashmëri nuk është as e rastit e as e panjohur në praktikën letrare. Përmes narratorit fiktiv dhe shënimeve të tij pothuajse ka zgjedhur ta krijojë tipin e prozës në formë kujtimesh dhe ditari, e cila krijon mundësi të pakufizuara për rrëfimin e dramës së madhe njerëzore në perioda të rënda historike. Ferid Seferit, mësues i medresës në kasabë i bëjnë presion që ai para nxënësve dhe popullit ta nxijë sa më shumë figurën e Ahmet Koronicës e udhëheqësve tjerë të Lidhjes dhe ta shpallë diell, që ndriçon botën figurën e sulltanit. Meqenëse nuk pranon e largojnë nga puna, duke ia ndërprerë burimin e vetëm të të ardhurave për ta mbajtur familjen. Ky fragment i veprës na e kujton fatin pothuajse identik të vet autorit Sefedin Fetiu, të cilin në vitin 1971 e diferencojnë duke e larguar nga puna me arsyetimin se nuk e ka përkrahur të ashtuquajturën letër të Shokut Tito. Ky fakt dhe shumë të tjerë dëshmon se kjo vepër vlon nga elementet autobiografike, por që janë inkuadruar mirë në kornizën simbolike të kohës historike. Pra mund të konstatojmë se romani “Në humbëtirat e kohës” me vetëm 115 faqe është një strukturë e gjallë rrëfimtare, prandaj ka energji, e cila është krijuar prej tensionit të lartë që ekziston nga konflikti i individit me pushtetin dhe konflikti i përhershëm i popullit të pushtuar e të shtypur me një pushtues gjakatar e primitiv siç ishte Perandoria Osmane dhe me vonë Serbia ”, ishin fjalë përmbyllëse të Mr. Radogoshit.
Pas panelistëve fjalën e mori bashkëveprimtari i Sefedin Fetiut, Sabri Novosella i cili evokoi kujtime per bashkëveprimtarin e tij. “Sefen e kam njohur nëpërmjet bashkëveprimtarëve Teki Dervishi e Kadri Kusari si shokë të burgjeve në vitin 1964 si veprimtar të lëvizjes revolucionare për bashkimin e shqiptarëve. Sefa , siç e kanë quajtur, është një prej burrave më të mëdhenj që ka pasur Gjakova”!, u shpreh ne fund të fjalës së tij S.Novosella.
